«ԹՈՒՐՔԵՐԸ ԱՐևՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԳՏՆՎՈՂ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՐԱՍՏ ԵՆ ՍԿՈՒՏԵՂԻ ՎՐԱ ՀՐԱՄՑՆԵԼՈՒ ՎՐԱՑԻՆԵՐԻՆ»

«Իրատես de facto»-ի հարցերին պատասխանում է հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի նախագահ, հուշարձանագետ ՍԱՄՎԵԼ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԸ
-Պարոն Կարապետյան, ուսումնասիրությունների նպատակով մեկնել էիք Հնդկաստան, գնում եք մեր ժողովրդի ստեղծած մշակութային արժեքների հետքերո՞վ:
-Այո, հայրենիքի պատմությունն ամբողջանում է, երբ ուսումնասիրում ես նաև գաղթավայրերի հուշարձանները: Հնդկաստանում հուշարձանները բազմատեսակ չեն, և դա հասկանալի է, որովհետև հայն ընդամենը առևտրական նպատակներով է ոտք դրել այդ երկիր: Տապանաքարերի վրա մեծ մասամբ հիշատակված էր` նորջուղացիներ: Ընդ որում, առաջին, երկրորդ սերնդից հետո վերանում են հայերեն արձանագրությունները. վերջին սերունդներն արդեն գրում են միայն անգլերեն: Օտար միջավայրում ուծացումն իր գործն արել է: Ի դեպ, Հնդկաստանում մենք միտումնավոր ավերված հայկական հուշարձաններ չտեսանք։
-Մինչդեռ այդ ավերի ականատեսն ենք մեր տարածաշրջանում։
-Պատճառը շատ պարզ է` ճակատագրի բերումով մեր հայրենիքը հարևան պետությունների սահմանների մեջ է գտնվում, առաջին հերթին` Թուրքիայի, իսկ արհեստածին Ադրբեջանն ուղղակի հորինված է մեր հայրենիքի մի մասի վրա, մյուս կեսը Կուրի ձախափնյա շրջաններն են, որ ներծծված են հայ մշակույթով: Ադրբեջանական, այսինքն, կովկասյան թաթարների հուշարձանները, եթե դրանք կարելի է այդպես կոչել, ի հայտ են եկել ընդամենը 19-րդ դարավերջին, երբ ցարական Ռուսաստանի պարտադրանքով քոչվորներն անցան նստակեցության ու վրանները փոխարինեցին գյուղերով: Մինչև 20-րդ դարը ադրբեջանական կոչված գյուղերում նույնիսկ մզկիթներ չկային, չկային գերեզմանոցներ, որովհետև նստակյաց չէին: Թուրքիայի տարածքում է մեր հայրենիքի մի մեծ հատվածը` Արևմտյան Հայաստանը, էլ չեմ խոսում Կիլիկիայի, Փոքր Հայքի մասին: Թուրքը 100 տարի օրուգիշեր ջանացել է անհետացնել տանտիրոջ հետքը, որովհետև մշակույթի ամեն մի հուշարձան իր գոյությամբ, թեկուզ ջարդուփշուր արված, փաստում ու հիշեցնում է իրական տանտիրոջ գոյությունը: Մի դեպք հիշեցի. վերադառնում էինք Արևմտյան Հայաստան կատարած վերջին ճամփորդությունից, Թուրքիայի մաքսատան երկու աշխատակիցներից մեկը, ծանոթանալով մեր փաստաթղթերին, մյուսին ասում է. «Հայկական այս խումբը մեկ ամիս մեր երկրում մնալով` ինչո՞վ է զբաղվել»: Գործընկերը պատասխանում է. «Դե, իրենց հայրենիքն է, ման են եկել»:
«Հայաստան» բառը լսելիս թուրքերը սովորականի պես չեն արձագանքում. կամ ասում են` դուք ի՞նչ գործ ունեք մեր երկրում, կամ սկսվում է ճշմարտությունների շարանը` սա հայի հող է, այստեղ ինչ կա` հայկական է: Արաբկիր քաղաքում մի թուրքի հանդիպեցինք, ասացինք. «Մենք Հայաստանից ենք, գիտենք, որ այստեղ կա հայկական եկեղեցի, կարո՞ղ եք ճանապարհը ցույց տալ»: Մինչև տեղը ցույց տալն ասաց. «Դուք ի՜նչ զարմանալի ժողովուրդ եք, այս վայրերում միայն տասը տեսակի խաղող էր աճում, ձեր գնալով ամեն բան չորացավ»: Լճան գյուղով էինք անցնում, հանդիպեցինք մի քրդի, իմացավ Հայաստանից ենք, մեկ նախադասություն ասաց. «Հազար տարի էլ որ անցնի, միևնույն է, այս հողը ձերն է», ու գնաց:
-Թուրքի գիտակցության փոփոխության հե՞տ գործ ունենք:
-Չէ, պարզապես, հասարակ, հողի հետ հարաբերվող մարդիկ ավելի ազնիվ են: Մանավանդ երբ քիչ են դիտում հեռուստացույց` Ստամբուլի, Անկարայի թույնից զերծ են մնացել:
-Իսկ Թուրքիայի կողմից հայկական հուշարձանները վերականգնելու քայլերի՞ն ինչպես եք վերաբերվում:
-Ես ողջունում եմ այդ քայլերը: Մենք պետք է շահագրգռված լինենք մեր հիշատակների պահպանությամբ, դա մեր երազն է, որ չքանդվեն մեր արժեքները: Եվ եթե թուրքերն իրենք են այդ քայլն անում, իհարկե, ոչ թե ճարտարապետական արժեքը գնահատելով, այլ իրենց գրպանի համար, միևնույն է, մենք պետք է շահագրգռված լինենք: Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի տեղում Չենգելի անունով գյուղ է սարքվել, գյուղապետը մեզ պարզ ասաց. «Մեր ծնողները շատ հիմար գտնվեցին, եթե Մշո Սուրբ Կարապետը կանգուն լիներ, իմ գյուղացիները զբոսաշրջիկներին միայն թան վաճառելով կապրեին»: ՈՒ ասում էր` պատրաստ է գյուղացիներից մի քանիսին իրենց տներից հանել, քանի որ տները կառուցել են վանքի քարերն օգտագործելով, ու վերականգնել վանքը, որ մի քիչ ավելի զբոսաշրջիկ գա: Ես չեմ հասկանում այն ճարտարապետներին, որոնք ասում են` ավելի լավ էր քանդեին, քան մզկիթ դարձնեին: Ճիշտ հակառակը, ամեն անգամ, երբ գնում ու տեսնում եմ, որ եկեղեցին, թեկուզ մզկիթ դարձած, պահպանված է, ուրախանում եմ: Եթե այդքան պատիվ ունենք ու մի օր պիտի մեր արժեքներին արժանի լինենք, եկեք այսօր ճիշտ գործենք, որ եկեղեցու գմբեթին դրված լուսինը մի օր իջեցվի ու խաչը բարձրանա: Ավելի լավ էր Կարսի Առաքելոց վանքը չլինե՞ր, թե՞ որ կա ու մզկիթ է, բայց Սուրբ Կարապետը չկա, ուրախանա՞նք, որ Նարեկավանքի ամբողջ վանական համալիրը քանդված է ու տեղում մզկիթ է կառուցված. երանի 1000 տարվա վանքը մզկիթի վերածված լիներ, ու այդպիսով պահպանված:
Վարագավանքը, Մշո Սուրբ Կարապետը վերականգնելու համար Մուշից եկել ու մեզանից խնդրում էին իրենց տրամադրել արխիվային լուսանկարներ, չափագրություններ, և մենք, բնականաբար, տրամադրեցինք:
-Չե՞ք կարծում, որ մեր եկեղեցիների վերականգնմանը պետք է մասնակցեն հայ ճարտարապետներ: Ի դեպ, ՄԱԿ-ի «Բնիկ ժողովուրդների իրավունքների մասին» հռչակագրում հստակ ասվում է, որ առանց բնիկ ժողովրդի ներկայացուցիչների համաձայնության տվյալ պետությունն իրավունք չունի ինչ-որ քայլեր ձեռնարկելու բնիկ ժողովրդին պատկանող հուշարձանների նկատմամբ:
-Ես իրավական փաստաթղթերից տեղեկացված չեմ, բայց կարծում եմ` հնարավոր է դրան հասնել մասնավոր ճանապարհներով: Վարագա վանքի գյուղապետը, ցույց տալով իր ծախսով վերանորոգած առաստաղը, ասում էր` օգնեք ինձ, փրկենք, որ ձյունն ու անձրևը ներս չլցվեն: Հիմա ի՞նչ անենք` մերժե՞նք: Բայց, ախր, ինձ համար այդ հուշարձանները Թուրքիայում չեն, դրանք իմ հայրենիքում են, ուր այսօր շատ հայեր են ապրում։
Երբևէ հարց տվե՞լ ենք մեզ, թե ինչպես Աղթամարի Սուրբ խաչ եկեղեցու գմբեթին դրվեց խաչը: Վստահ եմ, որ եղել է Վանի նահանգային իշխանության թույլտվությունը, հակառակ դեպքում չէին համարձակվի, բայց ինչո՞ւ դրվեց գիշերով, մի քիչ էլ ծուռ են դրել` գիշերով արված գործը ի՞նչ պիտի լինի: Ովքե՞ր արեցին այդ գործը, քրդե՞րը, չեմ հավատում… համոզված եմ, որ դա ծպտյալ քրիստոնյա հայերի ձեռքի գործն էր։ Մուշում կան 3000 իսլամացած ու 1/3-ի չափով էլ քրիստոնյա հայեր, որոնք մշտապես եղել են ճնշված ու լուռ: Հիմա մի քիչ ազատություն են ստացել և ուզում են Մուշի եկեղեցին վերականգնել: Ցեղասպանության զոհերի ժառանգները, որ սփռված են աշխարհով մեկ, պետք է օժանդակեն այս գործընթացին, եթե չեն դադարել իրենց արմատներն զգալուց, եթե հայրենասիրությունը միայն կերուխումի, հայրենիքի կենացը խմելու մակարդակի վրա չէ:
-Սփյուռքի նախարարության նախաձեռնությամբ, Արևմտյան Հայաստանի հայկական հուշարձանները գրանցվում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում: Արտաքուստ թվում է, թե ճիշտ քայլ է արվում, բայց իրականում` խիստ վտանգավոր: Փաստորեն, Հայաստանը կամովի վավերացնում է, որ այդ կոթողները գտնվում են Թուրքիայի տարածքում` մեկընդմիշտ փակելով Արևմտյան Հայաստանի հարցը:
-Այո, ստացվում է, որ մենք այդ քայլով ճանաչում ենք մեր հուշարձանների` Թուրքիայի տարածքում գտնվելու փաստը: Այստեղ շատ կարևոր է, թե խնդիրն ինչպիսի ձևակերպմամբ կներկայացվի, ինչպե՞ս կմատուցվի:
Ցավոք, մենք մեր հայրենիքի մի մեծ հատվածից տեղեկացված չենք: Անցած տարի գիտաժողով էր անցկացվում, ճարտարապետներից մեկը զեկույցի մեջ ասաց. «Արևելյան Անատոլիա», մոտեցա, ասացի` Արևմտյան Հայաստանը Արևելյան Անատոլիա չէ, ի՞նչ կարիք կա հնչեցնելու թուրքական հորինվածքը: Պատճառն այն է, որ մեր հայրենիքից անտեղյակ ենք։
-Վրացիները հայտարարում են, թե Թուրքիայի տարածքում եղած քրիստոնեական կոթողները վրացական են: Փաստորեն, գործ ունենք հայերիս թիկունքում հյուսվող թուրք-վրացական հերթական գործարքի հե՞տ:
-Թուրքերը Արևմտյան Հայաստանում գտնվող հուշարձանները պատրաստ են սկուտեղի վրա հրամցնելու վրացիներին, ում ասես, միայն թե չվերագրվեն հային: Թուրք էքսկուրսավարը 19-րդ դարի հայ եկեղեցին, որի վրա հայերեն տառերով արձանագրություն է գրված, ներկայացրեց որպես բյուզանդական եկեղեցի: Բյուզանդիայի վերջը տվել են 15-րդ դարում ու հիմա 19-րդ դարի հայկական եկեղեցին բյուզանդական են հայտարարում. խեղկատակության հասնող կեղծիք. սա Թուրքիայում իրականացվող պետական ծրագիր է: Մեծ հաճույքով կասեին, որ Աղթամարի Սուրբ խաչը վրացական եկեղեցի է, միայն թե անունը հայերի հետ չկապվեր, բայց դե աշխարհի աչքը վրան էր, ու նման քայլ անել չէին կարող: Փորձում են վրացիներին վերագրել Տայքի 10-11-րդ դարերի հուշարձանները, որոնք հայ քաղկեդոնական կառույցներ են: Վրացիների ախորժակը բացվել է, քաղկեդոնական լինելու հանգամանքից փորձում են օգտվել:
-Ադրբեջանցիներն էլ իրենց հերթին են հայկական մշակույթը յուրացնելու նոր ձևեր փնտրում. նորից սկսել են հայտարարել, թե մինչև իսլամ ընդունելը եղել են քրիստոնյաներ, ու քրիստոնեական կոթողներն էլ ադրբեջանական են:
-Դեռ 60-ականներից են այս թեզն առաջ քաշում, հայկական հուշարձանները հայտարարվեցին աղվանական, որ, իբր, իրենց քրիստոնյա նախնիներն են: Դավիթ Ախունդով անունով ադրբեջանցի մի հեղինակ մի ամբողջ հատոր է գրել, թե, իբր, Ջուղայի խաչքարերը ալբան իշխանների, այսինքն, իրենց քրիստոնյա նախնիների կողմից են կերտված: Այդ դեպքում ինչո՞ւ ջարդուփշուր արեցին «իրենց ձեռքով կերտված» խաչքարերը: Զիա Բունիաթովն իր ամբողջ կյանքում ասում էր, թե իրենց նախնիները եղել են քրիստոնյաներ, բայց կյանքի վերջում անկարող եղավ դիմանալ իր իսկ սարքած կեղծիքին` լինելով մուսուլման ձևանալ քրիստոնյա. իր համար այնքան վիրավորական էր, որ մահվանից ամիսներ առաջ հայտարարեց` մենք ոչ աղվան ենք եղել, ոչ քրիստոնյա, մենք հենց թո՛ւրք ենք, էդ հուշարձանները մեզ հետ կապ չունեն, պետք է քանդե՛նք ու ոչնչացնե՛նք: Այսինքն, իրենք էլ կրակն են ընկել իրենց հյուսած կեղծիքի ձեռքը:
-Ջուղայի հայկական խաչքարերը ոչնչացրած Ադրբեջանը պետք է կանգնի դատարանի առաջ։ Ինչպե՞ս հասկանալ այս հարցում մեր անտարբերությունը, ինչո՞ւ հայկական կողմը չի դիմում միջազգային դատարան: Նույնիսկ օտարները մեզ չեն հասկանում։
-Այո, պետք է որ ԱԳՆ-ն, մշակույթի նախարարությունը, Ազգային անվտանգության խորհուրդը, նաև ՊՆ-ն դիմեն միջազգային դատարան: Խնդիրը երկրի անվտանգության հետ է առնչվում: Աշխարհի ազգերի շարքում մենք մեր մշակույթով ենք գլուխներս բարձր կանգնել: ՈՒ երբ մեր մշակույթն են վերացնում, բնականաբար, խարխլում են մեր անվտանգության հիմքերը: Ես կարծում եմ, որ այս հարցում պետական բարձր օղակները միասնաբար պետք է գործեն` դատական հայց ներկայացնելով, ինչը մինչ օրս չի արվել: Տեղյակ եմ, որ դատին հետամուտ է միայն Արևմտյան Հայաստանի հայերի ազգային խորհուրդը` Արմենակ Աբրահամյանի գլխավորությամբ: Ինչո՞վ են զբաղված մեր իրավաբանները, եթե չեն փորձում իրավական հարթության մեջ տեր կանգնել մեր մշակութային արժեքներին: Մենք պետք է դատական հայցերով հեղեղած լինեինք միջազգային դատարանը, բայց ոչինչ չի արվում:
-Տեղյակ եմ, որ աշխատում եք Արևմտյան Հայաստանի ազգաբաշխական քարտեզի ստեղծման վրա: Փաստորեն, միջազգային դատարան հայց ներկայացնելու առումով քարտեզը կարող է դառնալ իրավական մի լուրջ փաստաթուղթ` ո՞ւր անհետացավ Արևմտյանի Հայաստանի բնիկ հայ ժողովուրդը:
-Այո, քարտեզը կներկայացնի Արևմտյան Հայաստանի նախաեղեռնյան շրջանի ժողովրդագրական պատկերը, այսինքն` մինչև համիդյան ջարդերը: Ցեղասպանության սկիզբը 1894-ն է, ու մեր քարտեզը ցույց կտա, թե ինչ ազգաբաշխական պատկեր է եղել մեր հայրենիքում մինչև 1894-ը: Արևմտյան Հայաստանը մոտ 7000 գյուղ է ունեցել. ամեն մի ազգին մի գույն տալով` 7000 բնակավայրերը տեղադրել ենք քարտեզի վրա, ուր պարզորոշ երևում է, թե այդ ծով հայ բնակչությունը որ բնակավայրերում է ապրել: Հայերը կազմել են բացարձակ մեծամասնություն. մի հայացքով այն տեսանելի է քարտեզի վրա: Անշուշտ, շատ աշխատատար գործ է, տվյալների հավաքման գործընթացը բավականին երկար ձգվեց, բայց հուսով եմ, որ ևս մեկ տարի, ու քարտեզագիրքը կհրատարակենք:
Հարցազրույցը վարեց Արմինե ՍԻՄՈՆՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ